Gürün

SİVAS GÜRÜN

Gürün, Sivas’ın en güneyindeki ilçesi. Kuzeyinde Kangal, doğusunda Malatya’ya bağlı Darende ve Kuluncak ilçeleri, güneyinde Kahramanmaraş’ın Elbistan ve Afşin ilçeleri ve batısında ise Kayseri’nin Pınarbaşı ve Sarız ilçeleri ile sınırı bulunmaktadır. 2022 nüfus istatistiklerine göre toplam nüfusu 18,009 olan Gürün’e bağlı 60 köy ve 19 mahalle bulunmaktadır.

Tarihçe
Gürün şehrinde yerleşimin geçmişiyle ilgili bazı görüşler bulunmaktadır. Tabal’ın doğu sınırında Asurlular tarafından Tilgarimmu, Antik Dönem İbranice kaynaklarda (Yaratılış Kitabı) Togarmah olarak bahsedilen yerleşimin Gürün olduğu düşünülmektedir. Gürün merkez Şuğul Mahallesi sınırları içerisinde kaya mağaraları bulunmakta olup Şuğul Kanyonundaki Hitit kitabelerinden yola çıkarak bu mağaraların MÖ 2. binde Hititler döneminde yapıldığı düşünülmektedir.

Hitit kralı I. Şuppiluliuma döneminde (MÖ 1344-1322) doğusundaki Hurriler üzerine düzenlediği seferde Tegarama şehrini ele geçirmiştir. Bazı araştırmacılar bu şehri de Gürün’le bağdaşlaştırmaktadır. III. Şalmanezer’in hükümdarlığı (MÖ 859-824) döneminde Asurlular Tabal ülkesinin doğu sınırındaki Tilgarimmu yerleşimini ele geçirmişlerdir. Bu çağlarda yerleşim, vadi geçitleri sayesinde Tabal ülkesinin doğudaki ülkelerle ulaşım güzergahı üzerinde yer almakta olduğundan önemli bir konumdadır. Ayrıca bölgedeki demir yataklarının varlığı da antik yerleşimin önemini arttırmıştır.
Klasik Antik Çağ’da Gauraina adıyla yerleşimden bahsedilmeye başlanmıştır.

Ahameniş İmparatorluğu döneminde Kapadokya satraplığı sınırları içerisinde yer alan yerleşim, MÖ 330’larda Makedonya Krallığı tarafından ele geçirilmiştir. Ancak kısa süre sonra Ahameniş satraplarından bir hanedan tarafından kurulan Kapadokya Krallığı egemenliğine girmiştir. Kapadokya Krallığı döneminde (MÖ 320-MS 17) stratigos tarafından yönetilen Sargaurasene satraplığı topraklarında yer almaktadır. II. Tigran’ın hükümdarlığının başlarında Ermenistan Krallığı tarafından ele geçirilse de kısa süre sonra Lucius Cornelius Sulla komutasındaki Roma Cumhuriyeti Ermeni güçlerini yenerek kendilerine bağımlı Kapadokya Krallığına bırakmıştır. Roma güçlerinin çekilmesiyle Ermeni-Kapadokya krallıkları arasında sık sık el değiştiren bölge, MÖ 69 yılında Roma Cumhuriyeti’nin galibiyetiyle sonuçlanan Tigranakert Muharebesi neticesinde kalıcı olarak Kapadokya Krallığına bağlanmıştır. Yerleşim, Kapadokya Krallığı’nın Roma İmparatorluğu tarafından ilhakı sonrasında kurulan Kapadokya Eyaleti şehirleri içerisinde yer almış, Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılmasıyla da Bizans İmparatorluğu sınırlarında kalmıştır.

11. yüzyıldan Osmanlı egemenliğine kadar olan dönem
11. Yüzyıl ikinci yarısından itibaren Türk akınlarına maruz kalan yerleşim 1071 yılındaki Malazgirt Muharebesi sonrası Dânişmendliler Beyliği hakimiyetine giren yerleşim 12. yüzyıl sonlarına doğru Anadolu Selçuklu Devleti topraklarına katılmıştır. 1243 yılındaki Kösedağ Muharebesi sonrasında Moğol İmparatorluğu ve akabinde ardılı İlhanlılar’ın hakimiyetine katılmıştır. İlhanlılar’ın zayıflamasına müteakip Eretna Beyliği ve bu beylikten sonra da Memlûk Devleti ile Dulkadiroğulları Beyliği sınırları içerisinde görülen yerleşim, I. Bayezid taraflarından ele geçirilse de 1402 yılında Timur’un egemenliğine katılmıştır. Bir süre Timurlular’a bağlı yöneticilerin egemenliğindeki yerleşim 1408 yılı dolaylarında kesin olarak Osmanlı hakimiyetine katılmıştır.

Osmanlı Dönemi
1530 yılı Osmanlı tahririnde Divriği ve Darende sancağının Darende kazasının bir nahiye merkezi olarak görülmektedir.

Gürün nahiyesi 16. yüzyılda 2’si Gayrimüslimlerden oluşan mahalleden olmak üzere toplam 16 yerleşim biriminden oluşmaktadır. İlk tahrirlerde 14 yerleşim birimine sahipken 1548 yılı tahririnde Çukur ve Kavak köylerinin eklenmesiyle nahiyeye bağlı yerleşim birimi sayısı 16’ya çıkmıştır.

1548 yılı Divriği tapu defterine göre de bu sancağa bağlı nahiye olarak görülen yerleşim, 1583 yılında bağlı 10 köyüyle birlikte Yeni-İl’in nahiyesi konumundadır. 1583 yılında Gürün nahiyesinde 399 Müslüman hane ile 277 Hristiyan hane bulunmaktadır. Aynı yıl nahiye merkezi konumundaki Gürün yerleşiminde ise; 149 müzevvec (evli), 84 mücerred (bekar) Müslüman ile 178 müzevvec (evli), 84 mücerred (bekar) Hristiyan erkek nüfus kaydedilmiştir. 1630-31’de nahiyeye bağlı 15 köy, 1652-53’te ise nahiyenin 14 köyü bulunmaktadır. Buna göre nahiyeye bağlı köyler; Akkaş (Etyemez), Göricek, Gübin (Gübün), Hamal, İnanç, İncesu, Karahisar, Kavak, Koyuncalu, Sarıca, Sazcığaz-ı Süfla (Sularbaşı), Sazcığaz-ı Ulya (Yukarı Sazcığaz), Telin ve Yuva’dır. 1650 yılı dolaylarında yerleşimi gören Evliya Çelebi seyahatnamesinde yerleşimi şöyle anlatır;

“ Afşin’den kuzeye doğru giderek Gürün kasabasına geldik. Gürün, Sivas eyaletinde, Engel toprağında, 150 akçelik nahiye kazasıdır. 1000 haneli olup, camisi, mescidi, hanı, hamamı, sultan çarşısı olan şirin bir kasabadır. Türkmen Ağası hükmündedir. Şehir içinden nehir akar. ”

1845 yılı cizye defterine göre şehirde, 5’i Müslümanların yaşadığı ve 4’ü Hristiyanların yaşadığı olmak üzere 9 mahalle bulunmaktadır. Müslümanlar’ın yaşadığı Abdul Fettah Mahallesinde 178 hane, Ulya Mahallesinde 114 hane, Emin Bey Mahallesinde 109 hane, Şuğul Mahallesinde 106 hane, Sadık Ağa Mahallesinde 89 hane bulunmakta olup toplam Müslüman hane sayısı 596’dır. Hristiyanlar’ın yaşadığı Cesm-i Cesim Mahallesinde 485 hane, Mirimsar Mahallesinde 461 hane, Mahtum Mahallesinde 220 hane, Katolik Mahallesinde 81 hane bulunmakta olup toplam Hristiyan hane sayısı 1.247’dir. Buna göre şehirde Hristiyanlar çoğunlukta olup şehirdeki toplam hane sayısı 1.843’dür. Yerleşim kısa süre sonra kaza statüsüne ulaşmış ve göç almaya başlamıştır. 19. yüzyılda Gürün’de şal üretimi ön plana çıkmış, 500 civarında bulunan tezgahlarda şalın yanı sıra kumaş üretimi de gerçekleştirilmesiyle şehrin ticari hayatı gelişmiştir. 9 Mayıs 1865’te Gürün ilçe merkezi içerisinden geçen Tohma Çayı’nın meydana getirdiği ve 1 kişinin öldüğü selde; 32 ev, 1 kilise, 10 civarında bezzaz dükkânı, 1 değirmen ve debbağ hane tahrip olurken tarla ve bahçeler de su ve suyun getirdiği moloz altında kalmıştır. 1872–1873 yılında yerleşim 20 mahalleden oluşurken, nahiyeye bağlı 31 köy bulunmaktadır.

1895-96 yılı Gürün nahiyesinin nüfusu kadın ve erkek olmak üzere; 12.181’i Müslüman, 7.347’u Ermeni (6.472’si Gregoryen, 530’u Protestan, 345’i Katolik) ve 3’ü Rum toplam 19.531 kişiden oluşmaktadır. Yerleşimin nüfusunun artmasıyla Gürün merkezinde bazı mahalleler bölünmek durumunda kalmıştır. Örneğin 3 Aralık 1900 tarihinde Çakşur-ı Bâlâ Mahallesi; 177 hane ve 553 nüfusuyla Çakşur-ı Bâlâ, 148 hane ve 549 nüfusuyla Kenba, 132 hane ve 294 nüfusuyla Çakşur-ı Vusta olmak üzere üçe ayrılmıştır. 11 Nisan 1905’te de Sümüklü (Şugul) Mahallesi ikiye ayrılmıştır. 1871-72 yılında Şugul-i Zîr Mahallesinde 1 kilise inşa edilmiş, sonrasında yanan kilise ve okulu 1900 yılı başında Protestanlar tarafından yeniden inşa edilmek istenmiştir. Bu tarihte Gürün’de 1.322 hanede 6.683 Gregoryen Ermeni, 88 hanede 566 Protestan ve 87 hanede 397 Katolik nüfus bulunmaktadır.

Şuğul vadisi, Gürün
1914 yılında Gürün kazası; 15.640’ı Müslüman ve 8.905’i Ermeni (7.788 Gregoryen, 703 Protestan ve 414 Katolik) olmak üzere toplam 24.545 kişiden oluşmaktadır. 1913 yılı sonu-1915 yılı başında Gürün’e 24 hanede olmak üzere 106 Rumeli muhaciri yerleştirilmiştir. 25 Eylül 1915 tarihine ait belgeye göre Gürün’ün 22 mahallesi ve köyünden 1.863 haneden 4.541 erkek ve 4.429 kadın olmak üzere toplam 8.970 Ermeni Tehcir Kanunu uyarınca Gürün’den gönderilmiştir. Gürün’e Müslümanların iskânı devam etmiş, 1915-16 yıllarında 19 hanede 105 kişi Bulgaristan, Rusya, Romanya vb. yerlerden (bazı kaynaklarda tamamı Karapapak) gelmiştir. Mayıs 1916 ile Aralık 1918 arasında I. Dünya Savaşı sırasında toprakları (Kars, Erzurum, Ardahan ve Eleşkirt dolaylarından) Ruslarca ele geçirilen 69 hanede 281 kişilik (149’u Türk ve 132’si Kürt) göçmen grubu Gürün kazasına yerleştirilmiştir. Son grup göçmenler savaş sonrasında memleketlerine dönmeyip Gürün’de kalmak istemiştir. Gürün ilerleyen yıllarda da göç almaya devam etmiştir. Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi uyarınca 1924 yılı Mayıs ayında Gürün’ün Reşid Efendi, Fazlı Ağa, Hamidiye, Karatepe, İhsaniye, Fettah Ağa, Çakşur ve Çakşur-ı Zir mahalleleri ile Saraydere mevkiine, Manastır vilayetinin Kayalar kazasından (70-80 hane mübadil Gramatik köyünden) gelen 234 hanede 883 nüfus mübadil iskân edilmiştir. 9/10 Kasım 1924’te Yugoslavya’da Boşnak Müslümanlar’ın maruz kaldığı Šahovići (Şahoviçi) Katliamından sonra topraklarını terk etmek zorunda kalan Boşnak’lardan 10 hanede 61 kişi Gürün’e yerleştirilmiştir. Ancak bir süre sonra bu göçmenler Gürün’den ayrılarak başka yere yerleşmişlerdir. Bu tarihten sonra Gürün’e Doğu Anadolu’dan göç yaşanmıştır. 1932 yılı itibarıyla Gürün’e 84 hanede 419 göçmen yerleştirilmiştir.

Coğrafi özellikleri ve konumu

Gökpınar Gölü
Coğrafi olarak İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgesi sınırları içinde kalan Gürün; Sivas, Malatya, Kayseri ve Kahramanmaraş illerinin farklı farklı en uç noktalarında bulunur. Sivas’a 137 km, Malatya’ya yaklaşık 140 km, Kayseri’ye ise 190 km uzaklıktadır. 69 bağlı köyü bulunmaktadır. Şehir merkezinde Aktaş ve Bozkuşlar adıyla iki otel bulunmaktadır. İlçe merkezinin batı tarafında yer alan ve yaklaşık 2 km uzaklıkta bulunan Şuğul Mahallesi, bu vadiye ev sahipliği yapmaktadır. Ulaşım mahalleye ayrılan tali yol üzerinden yapılmaktadır. Yaklaşık 3,5 km sonra Mağarabaşı ve Kuşkayası mevkilerinde yer alır. Tohma Dağı’ndan kaynaklanan ırmağın aktığı, dik kayalarla çevrili kanyona ulaşılmaktadır.

İçerisinde yürüyüş yolu yapılmış olan kanyonun girişinde, eskiden bir balık lokantası ve kır kahvesi bulunmaktaydı, yeni düzenlemelerden sonra vadi içerisinde şu an bir işletme bulunmamaktadır. İlçe merkezinin güneyinde, 10 km mesafede Gökpınar Gölü bulunur.

Nüfus
Eski adı ‘Tilgarimo’ dur. Gökpınar Gölü görülmeye değer bir doğa harikasıdır. 2022 nüfus istatistiklerine göre Gürün’ün toplam nüfusu 18.009 olup merkez nüfusu ise 10,657 ve köy nüfusu ise 7,352 kişiden oluşmaktadır. En çok nüfusu olan mahallesi ise Çayboyu Mahallesi’dir.

Yıl Toplam Şehir Kır
1927 18.728 4.015 14.713
1935 21.489 4.469 17.020
1940 23.348 4.549 18.799
1945 24.672 4.556 20.116
1950 26.803 4.663 22.140
1955 29.618 5.074 24.544
1960 32.803 5.691 27.112
1965 34.026 6.374 27.652
1970 34.031 8.648 25.383
1975 34.637 9.138 25.499
1980 35.524 9.492 26.032
1985 35.485 10.073 25.412
1990 31.038 9.886 21.152
2000 26.742 11.294 15.448
2007 21.788 10.231 11.557
2008 21.573 9.680 11.893
2009 21.283 9.661 11.622
2010 20.957 9.785 11.172
2011 20.615 9.776 10.839
2012 20.222 9.824 10.398
2013 19.954 11.107 8.847
2014 19.843 11.132 8.711
2015 19.135 10.915 8.220
2016 18.842 10.963 7.879
2017 18.520 10.863 7.657
2018 19.076 11.007 8.069
2019 18.771 11.031 7.740
2020 18.700 11.134 7.566
2022 18.009 10.657 7.352